تحلیل اقتصادی بازار آب در بخش کشاورزی (مطالعه موردی اراضی پایین دست سد شیرین دره بجنورد)

چکیده: در شرایط فعلی یکی از مسائل مهم و نیازهای اساسی در مدیریت و بهره برداری از منابع آب کشور علاوه بر مدیریت عرضه و تأمین آب مورد نیاز بخشهای مختلف، مدیریت تقاضای آب به عنوان رویکرد جدید مدیریت منابع آب می باشد که اخیراً تلاش برنامه ریزان بخش آب به آن معطوف گشته است. یکی از راهکارهای دستیابی به اهداف مدیریت تقاضای منابع آب، توجه به جنبه های اقتصادی و از جمله بازارهای آب می باشد که منجر به تخصیص بهینه آب بین متقاضیان و مصارف مختلف و ایجاد انگیزه برای صرفه جویی در مصرف و جلوگیری از اتلاف آن می شود. مکانیسم بازار برخلاف نقش و سابقه طولانی که در تخصیص منابع و کالاها ایفا کرده در حوزه تخصیص منابع آب مورد کم توجهی سیاست گذاران و برنامه ریزان قرار گرفته و از لحاظ تاریخی نیز بهره برداری از منابع آب در کشور به گونه ای شکل گرفته که باعث شده بازار مناسبی برای این نهاده توسعه پیدا نکند، تا بتواند قیمت اقتصادی آب را معین و مبنای معامله قرار دهد، در عمل نیز تخصیص آب بین بهره برداران در اکثر نقاط کشور تحت مدیریت دولت و غالباً بر اساس ضوابط سیاسی ـ اجتماعی بجای معیارهای اقتصادی صورت می گیرد. لیکن این نوع مدیریت منابع آب منجر به تخصیص غیربهینه آن در سطح کشور شده است. به همین دلیل و برای رهایی از این مشکل، در مطالعه حاضر به بررسی بازار آب و تحلیل اثرات اقتصادی آن در مناطق مختلف اراضی پایاب سد شیرین دره در استان خراسان شمالی پرداخته شده است. در این مطالعه از یک طرف با استفاده از روشهای برنامه ریزی ریاضی هنجاری (nmp) در دو حالت قطعی و فازی الگوی کشت بهینه تعیین و ارزش سایه ای منابع تولید برآورد و سپس با استفاده از مدل برنامه ریزی ریاضی اثباتی (pmp) مدل کالیبره ایجاد و معادله تقاضای آب در دو حالت قطعی و فازی برآورد گردیده است. از طرف دیگر با استفاده از اطلاعات سری زمانی بارندگی و اطلاعات منابع مختلف آبی نظیر حقابه سد، آب مازاد سد، رودخانه و چاه میزان عرضه آب در قالب سناریوهای مختلف سال زراعی نرمال و خشکسالی تعیین شده و قیمت تعادلی بازار آب در دو بازار آب بین منطقه ای و بازار آب درون منطقه ای در دو حالت قطعی و فازی برآورد گردیده است. سپس به بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی ناشی از اعمال قیمت تعادلی آب در منطقه مورد مطالعه پرداخته شده است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که بالاترین ارزش اقتصادی نهاده آب در شرایط نرمال و خشکسالی در مدل nmp قطعی بترتیب معادل 711 و 3303 ریال به ازای هر مترمکعب می باشد. قیمت تعادلی نهاده آب در بازار آب بین منطقه ای در مدل pmp قطعی در شرایط نرمال و خشکسالی بترتیب معادل 416 و 571 ریال به ازای هر مترمکعب برآورد گردیده و کل حجم مبادلات نیز معادل 24 و 22 درصد از کل آب مصرفی مناطق می باشد که ایجاد بازار آب بین منطقه ای رفاه کل مناطق را به میزان 2640 و 1182 میلیون ریال و مجموع کل سود حاصل از کشت محصولات را نیز به میزان 12 و 23 درصد در شرایط نرمال و خشکسالی افزایش خواهد داد. در این مطالعه از اطلاعات سال زراعی 87-1386 که از طریق مصاحبه و تکمیل 187 پرسشنامه جمع آوری گردیده، استفاده شده و نتایج مطالعه نیز پس از بررسی، تبیین مدلها و تجزیه و تحلیل آنها با استفاده از بسته نرم افزاری gams استخراج گردیده است. کلمات کلیدی: بازار آب، تقاضای آب، عرضه آب، قیمت تعادلی نهاده آب، سد شیرین دره.